भात पेरण्या रखडल्या! पश्चिम महाराष्ट्रातील भात पट्टा पाण्याखाली – शेतकऱ्यांची चिंता वाढली
महाराष्ट्रातील पारंपरिक भात पट्ट्यांमध्ये यंदा खरीप हंगामाची सुरुवातच अडचणींची झाली आहे. यावर्षी मान्सून अपेक्षेपेक्षा लवकर दाखल झाला आणि त्यानंतर सुरू झालेल्या सततच्या पावसामुळे अनेक भागातील भात खाचरांमध्ये मोठ्या प्रमाणात पाणी साचले आहे. परिणामी, भाताची पारंपरिक पद्धतीने होणारी पेरणी रखडली असून, शेतकरी वर्गामध्ये प्रचंड चिंता निर्माण झाली आहे.
पावसाच्या लवकर सुरुवतीने अडचणी निर्माण
मे महिन्याच्या मध्यापासूनच राज्यात पावसाची सुरुवात झाली. नेहमीपेक्षा लवकर आलेल्या या पावसाने शेतकऱ्यांना सुरुवातीला दिलासा दिला, मात्र पावसाचा जोर वाढत गेला आणि खाचरांमध्ये पाणी साचू लागले. विशेषतः पुणे जिल्ह्यातील मावळ, मुळशी, भोर, खेड, जुन्नर, आंबेगाव आणि राजगड या तालुक्यांमध्ये ही समस्या अधिक गंभीर झाली आहे. या भागात भात हे मुख्य खरीप पीक असून, वर्षानुवर्षे पारंपरिक पद्धतीने म्हणजे खाचरांमध्ये पाणी साचून लावणी केली जाते. मात्र यावर्षी सततच्या पावसामुळे लावणीसाठी आवश्यक असलेली आडोळी प्रक्रिया व रोपवाटिका तयार करण्याचे काम रखडले आहे.
पाणीच पाणी! भात पेरणी रखडली – ७०% शेतजमीन अजूनही वाट पाहतेय
पश्चिम महाराष्ट्रातील भात पट्ट्यांमध्ये खरीप हंगामाची तयारी नेहमीप्रमाणे झाली होती. पण यंदा पावसाचा आगमन लवकरच झाला, आणि त्यानंतर थांबायलाच तयार नाही! परिणामतः, पारंपरिक पद्धतीने होणाऱ्या भात पेरण्या रखडल्या असून, अंदाजे ६० ते ७० टक्के शेतजमीन अजूनही पेरण्या प्रतीक्षेत आहे.
पेरणीसाठीची जमीनच मिळाली नाही!
या भागात दरवर्षी पावसाच्या सुरुवातीच्या ओलसर हवामानात, शेतकरी जमिनीतील नमी पाहून ‘धूळ वाफा’ किंवा ‘ओली वाफा’ पद्धतीने भाताची पेरणी करतात. जमीन जर भुसभुशीत असेल तर पेरणीची प्रक्रिया सुलभ होते. मात्र यंदा १५ मेपासून सुरू झालेल्या मॉन्सूनपूर्व पावसाने आणि नंतरच्या मुसळधार सरींनी संपूर्ण खाचरे पाण्याखाली गेली आहेत.
या पावसामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या खाचरात मशागत करून जमीन तयार करायला एकही योग्य दिवस मिळालेला नाही. काही ठिकाणी तर शेतात गुडघाभर पाणी साचलेलं आहे. ही परिस्थिती पाहता, पेरणी रखडल्याने शेतकऱ्यांची चिंता दिवसेंदिवस वाढते आहे.
थोडी आशा… पण पुन्हा निराशा!
दरम्यान, काही दिवस पावसाने विश्रांती घेतली होती. या काळात काही भागांत खाचरातील पाणी ओसरण्यास सुरुवात झाली होती. त्यामुळे काही चिकाटीचे शेतकरी पेरणीच्या कामात लागलेही होते. पण नशिबाने पुन्हा एकदा दगा दिला – दोन-तीन दिवसांपासून पुन्हा धो-धो पावसाने या कामांमध्ये पुन्हा अडथळा आणला.
हाताने उकरणी – कष्टांची कसोटी
जिथे यंत्रसामग्री पोहोचू शकत नाही तिथे शेतकरी सध्या कुदळी आणि हाताने उकरणी करून पेरणी करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. मात्र ही प्रक्रिया अत्यंत वेळखाऊ आणि शारीरिकदृष्ट्या थकवणारी आहे. महिलांचा सहभागही मोठ्या प्रमाणावर असून, पाठीवर रोपे, हातात कुडं – अशा अवस्थेत ते राबत आहेत. पण पावसाचा जोर टिकून राहिल्यास हे प्रयत्नही अर्धवटच राहण्याची शक्यता आहे.
हवामान बदलाचे हे ताजे उदाहरण
हवामान बदलाचे संकट आता फक्त पुस्तकी राहिलं नसून, ते थेट शेतात दिसू लागलं आहे. पावसाचे वेळापत्रक, प्रमाण आणि तीव्रता – सगळंच अनिश्चित झालं आहे. हेच कारण आहे की यंदा वेळेत जमीन कोरडी होण्याऐवजी ती तासन्‌तास ओल्या चिखलात बुडालेली आहे.
सरकार आणि कृषी विभागाकडून तातडीची मदत आवश्यक
या संकटातून सावरण्यासाठी शेतकऱ्यांना तातडीने तांत्रिक सल्ला, पर्यायी तंत्रज्ञान, आर्थिक मदत आणि विमा संरक्षण मिळणं गरजेचं आहे. विशेषतः अशा भागांमध्ये यंत्राद्वारे लावणी (ट्रान्सप्लांटर) व जलनियोजनावर लक्ष केंद्रित करण्याची गरज आहे.
इंद्रायणी वाणही संकटात – शेतकऱ्यांचा संयम सुटण्याच्या मार्गावर
पश्चिम महाराष्ट्रातील भात पट्ट्यांमध्ये एक गोष्ट विशेष लक्षवेधी आहे – ‘इंद्रायणी’ सारख्या दर्जेदार स्थानिक वाणाची पेरणीही रखडलेली आहे. इंद्रायणी ही केवळ भाताची जात नसून, हजारो शेतकऱ्यांसाठी प्रतिष्ठेचं पीक आहे. हिला वेळेवर पेरणी आणि नियमित पाणीपुरवठा मिळणं अत्यावश्यक असतं. मात्र, पावसाच्या या अनिश्चित आणि असममित वर्तनामुळे, या वाणावरही संकट ओढवलं आहे.
शेतकऱ्यांना केवळ आर्थिक नुकसानच सहन करावं लागत नाही, तर त्यांना मानसिक तणावाचाही जबरदस्त फटका बसतोय. वेळेवर पेरणी न झाल्यास, पिकाची वाढ चांगली होत नाही, आणि उत्पन्नात घट येण्याची शक्यता वाढते. त्यातून संपूर्ण शेतीचक्रच ढवळून निघतं – पुढची मशागत, लावणी, खतांचा वेळ, काढणी – सगळ्या टप्प्यांवर त्याचा परिणाम होतो.
काहींनी वेळ साधली – उदाहरण ठरतोय आठरागाव मावळ परिसर
दुसरीकडे, काही शेतकरी वेगळा आदर्श उभा करत आहेत. राजगड तालुक्यातील आठरागाव मावळ परिसरात काही शेतकऱ्यांनी पावसापूर्वीच पेरणी पूर्ण करून परिस्थितीवर मात केली आहे. योग्य नियोजन आणि वेळेवर उचललेले पावले यामुळे हे शेतकरी आता पुढील टप्प्यांमध्ये – म्हणजे खत व्यवस्थापन, निंदणी – यामध्ये गुंतले आहेत.
जर पुढील काळात पाऊस संतुलित राहिला, तर हेच शेतकरी लवकरच लावणीसाठी सज्ज होतील. हे दाखवून देतं की वेळेवर आणि योजनाबद्ध पद्धतीने शेती केल्यास अपेक्षित उत्पादन आणि नफा मिळणं शक्य आहे. इतर भागांतील शेतकऱ्यांसाठी हे एक प्रेरणादायी उदाहरण ठरू शकतं
हवामान बदलाच्या छायेखाली शेती – उपाययोजना हाच पुढचा मार्ग!
या स्थितीतून बाहेर पडण्यासाठी शेतकऱ्यांनी आता हवामानाचा अंदाज लक्षात घेऊन, शहाणपणाने पुढची पावलं उचलणं अत्यंत गरजेचं आहे. हवामान बदलाची ही नवी ‘सामान्य स्थिती’ मानून, त्याला तोंड देण्यासाठी तंत्रज्ञान, योजना आणि मार्गदर्शनाचा योग्य संगम साधणं हाच शाश्वत मार्ग आहे.
शासन आणि कृषी विभागानेही यावेळी हात झटकण्याऐवजी तत्काळ हालचाल करावी लागेल.
- गावोगावी तांत्रिक सल्ला देणारे पथकं पाठवणे,
- आवश्यकता भासल्यास पीक विमा, तात्पुरते अनुदान किंवा आर्थिक सहाय्य योजना राबवणे,
- आणि सर्वात महत्त्वाचं – भविष्यातील अशा संकटांपासून शेतकऱ्यांना वाचवण्यासाठी दीर्घकालीन उपाययोजना आखणे.
