गांडूळ खत हे शेतीमध्ये एक अत्यंत महत्त्वाचे व नैसर्गिक खत मानले जाते , आजच्या रासायनिक युगात सेंद्रिय शेतीचे महत्त्व वाढले आहे. आणि त्यामुळे गांडूळ खताला जागतिक बाजारपेठेतही महत्त्व वाढले आहे.गांडुळ खत बनवण्याच्या प्रक्रियेत गांडुळ शेतातील किंवा घरातील सेंद्रिय कचऱ्यावर प्रक्रिया करून त्यास सुक्ष्म आणि समृद्ध खतामध्ये बदलतात. यामध्ये नत्र (N), स्फुरद (P), पालाश (K) यासारख्या मुख्य अन्नद्रव्यांबरोबरच सूक्ष्म पोषकतत्त्वेही भरपूर प्रमाणात असतात. यामुळे मातीचा पोत सुधारतो, सूक्ष्मजीवांची संख्या वाढते आणि पिकांची प्रत व उत्पादनात वाढ होते. गांडुळ खत म्हणजेच “वर्मी कंपोस्ट” (Vermicompost) हे गांडुळांच्या साहाय्याने जैविक कचऱ्याचे रूपांतर सुपीक खतामध्ये केलेले उत्पादन आहे. यामध्ये मातीची सुपीकता वाढवण्याची, जलधारण क्षमता सुधारण्याची आणि पिकांना नैसर्गिक पोषण देण्याची उत्कृष्ट क्षमता असते.
वाढत्या लोकसंख्येमुळे शेतकरी बांधवाना अन्नधान्याची पूर्तता करण्यासाठी अधिकाधिक पिके घेणे व उत्पादन वाढवणे अनिवार्य आहे , त्यामुळे रासायनिक खतांचा वापर बेसुमार वाढला आहे, दिवसेंदिवस जमिनीची सुपीकता देखील कमी होत आहे
गांडूळ खत तयार करण्यासाठी मुख्य दोन पद्धती वापरल्या जातात खड्डा पद्धत,बेड पद्धत:
खड्डा पद्धतीने गांडूळ खत तयार करण्याची पद्धत
गांडूळ खत तयार करण्यासाठी खड्डा पद्धत ही सोपी आणि ग्रामीण भागात सहज करता येणारी पद्धत आहे. यासाठी जमिनीत अंदाजे 6 फूट लांब, 3 फूट रुंद आणि 2 फूट खोल असा खड्डा खोदला जातो. खड्ड्याच्या तळाशी थराप्रमाणे सुकलेले गवत, पालापाचोळा आणि शेणखत पसरवले जाते. त्यावर भाजीपाल्याचा कचरा, फळांच्या साले, उसाची जुडी यासारखा सेंद्रिय कचरा टाकला जातो. संपूर्ण मिश्रण थोडे ओलसर ठेवून त्यात Eisenia foetida जातीची गांडुळे सोडली जातात. खड्ड्यावर गोणपाट, जुनी चटई किंवा टाकाऊ झाकण घालून सावली ठेवली जाते. दररोज किंवा दर दोन दिवसांनी थोडे पाणी शिंपडले जाते जेणेकरून ओलावा टिकून राहील. गांडुळे या सेंद्रिय कचऱ्याचे विघटन करून त्याचे सुपीक खतामध्ये रूपांतर करतात. साधारणतः ६० दिवसांत गांडूळ खत तयार होते. तयार खत वेगळे करून गांडुळे पुन्हा वापरता येतात आणि खत शेतीसाठी उपयोगी पडते.
बेड पद्धतीने गांडूळ खत तयार करण्याची पद्धत
बेड पद्धत ही गांडूळ खत तयार करण्याची अधिक सोपी, स्वच्छ आणि व्यवस्थीत नियंत्रणात ठेवता येणारी पद्धत आहे. यामध्ये सिमेंटचा पाया किंवा उंचवट्याच्या जमिनीवर 1.5 फूट उंचीचा, 3 फूट रुंद आणि 10 ते 12 फूट लांब असा बेड तयार केला जातो. बेडच्या तळात सुकलेले गवत किंवा पालापाचोळ्याचा थर पसरवला जातो. त्यावर शेणखत आणि सेंद्रिय कचऱ्याचे (जसे की भाजीपाल्याचे टाकावू पदार्थ, फळांची साले, उसाचे अवशेष) थर लावले जातात. हे मिश्रण ओलसर ठेवले जाते आणि त्यामध्ये Eisenia foetida जातीची गांडुळे सोडली जातात. नंतर संपूर्ण बेड गोणपाट, चटई किंवा प्लास्टिक शीटने झाकून ठेवला जातो. दररोज थोडे पाणी शिंपडून आर्द्रता राखली जाते. ४५ ते ६० दिवसांत गांडुळे सेंद्रिय कचऱ्याचे विघटन करून त्याचे काळसर, मृदू व सुपीक खतामध्ये रूपांतर करतात. तयार खत वेगळे करून गांडुळे पुढील प्रक्रियेसाठी वापरता येतात आणि खत शेतीसाठी उपयुक्त ठरते.
गांडूळ खत वेगळे करणे
साधारणतः ४५ ते ६० दिवसांनी गांडूळ खत तयार होते, तेव्हा ते गांडुळांपासून वेगळे करणे आवश्यक असते. यासाठी तयार झालेल्या खताला कोरड्या ठिकाणी उघड्यावर पसरवले जाते. गांडुळे सूर्यप्रकाश किंवा प्रकाश टाळतात, त्यामुळे ते आतल्या थरात जमा होतात. १५-२० मिनिटांनी वरचा सुकवलेला खत थर थर करून हळूवार वेगळा केला जातो. असे करत करत शेवटी गांडुळे केंद्रभागी किंवा तळाशी राहतात. हे गांडुळे पुन्हा नव्या खत निर्मितीसाठी वापरता येतात. दुसरी पद्धत म्हणजे जाळी (sieve) वापरून खत गाळणे, ज्यामुळे गांडुळे आणि मोठे अंश वेगळे करता येतात. वेगळे केलेले गांडूळ खत साठवून ते थेट शेतीमध्ये वापरले जाते किंवा विक्रीसाठी ठेवले जाते. या प्रक्रियेमुळे गांडुळे सुरक्षित राहतात आणि खत शुद्ध स्वरूपात मिळते.
गांडूळ खताचे फायदे
- गांडूळ खताच्या वापरामुळे मातीची सुपीकता टिकून राहते आणि जमिनीचा पोत सुधारतो.
- हे खत मातीची जलधारण क्षमता वाढवते, ज्यामुळे सिंचनाचा खर्च कमी होतो.
- गांडूळ खतामध्ये नत्र, स्फुरद, पालाश आणि सूक्ष्म अन्नद्रव्ये नैसर्गिक स्वरूपात उपलब्ध असतात, त्यामुळे पिकांची वाढ जलद होते.
- या खताचा वापर केल्यास फळे व भाज्यांची चव, रंग आणि पोषणमूल्य अधिक चांगले मिळते.
- रासायनिक खतांचा वापर कमी होत असल्यामुळे मातीच्या आरोग्यावर कोणताही दुष्परिणाम होत नाही.
- गांडूळ खतामुळे मातीतील उपयोगी सूक्ष्मजीवांचे प्रमाण वाढते आणि माती अधिक जिवंत राहते.
- हे खत तयार करण्यासाठी खर्च कमी येतो आणि घरातील किंवा शेतीतील सेंद्रिय कचऱ्याचा पुनर्वापर करता येतो.
- गांडूळ खत व्यवसाय म्हणून सुरू केल्यास शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न आणि रोजगाराची संधी मिळू शकते.
- पर्यावरणाचे संरक्षण करण्यात हे खत महत्त्वाची भूमिका बजावते.
- गांडूळ खताचा वापर केल्यास शेती अधिक टिकाऊ, सेंद्रिय आणि निसर्गाशी सुसंगत बनते.
