भारतासारख्या कृषीप्रधान देशात दुग्ध व्यवसाय हा शेतकऱ्यांच्या मुख्य उत्पन्न स्रोतांपैकी एक आहे. पारंपरिक पद्धतीने चालणारा हा व्यवसाय आता आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने अधिक व्यावसायिक आणि नफेखोर बनू शकतो. योग्य नियोजन, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि तंत्रज्ञानाची साथ घेतल्यास दुग्ध व्यवसाय अधिक नफा देणारा ठरू शकतो. यामध्ये तांत्रिक सुधारणा केल्यास उत्पादनक्षमता व नफा दोन्ही वाढवता येऊ शकतात. यासाठी प्रथम चांगल्या प्रतीचे दूध देणाऱ्या गायी व म्हशींची निवड करणे महत्त्वाचे ठरते. गिर गाय, मुर्रा म्हैस, साहिवाल गाय अशा स्थानिक व उन्नत जातींची निवड करून त्यांचे संगोपन करावे. या जनावरांसाठी स्वच्छ, हवादार व सुरक्षित गोठा बांधावा. चाऱ्याचे योग्य नियोजन करून संतुलित आहार द्यावा, तसेच TMR (Total Mixed Ration) तंत्रज्ञानाचा वापर करून जनावरांना आवश्यक पोषण तत्वे मिळवून दुधाचे उत्पादन वाढवता येते.
मिल्किंग मशीन सारख्या उपकरणांच्या वापरामुळे दूध काढण्याची प्रक्रिया अधिक स्वच्छ, जलद आणि प्रभावी झाली आहे. यामुळे शारीरिक श्रमाची बचत होते तसेच दुधाची गुणवत्ता वाढते. याशिवाय, स्मार्ट सिंचन प्रणाली, नवीन प्रजनन तंत्रज्ञान आणि ऑटोमेटेड चारा व्यवस्थापन यामुळे जनावरांच्या आरोग्य व्यवस्थापनास मदत मिळते, जे उत्पादनक्षमता वाढविण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. प्रोसेसिंग टेक्नोलॉजी वापरून दूध उत्पादने जसे की दही, लोणी, चीज, बटर इत्यादी तयार करून व्यावसायिक फायदा मिळवता येतो. RFID तंत्रज्ञान व डिजिटल हेल्थ मॉनिटरिंग सिस्टीम याच्या मदतीने जनावरांची प्रजनन क्षमता, आरोग्य आणि आहार व्यवस्थापन ट्रॅक करता येतात, जे अधिक उत्पादकता आणि कमी खर्चात शेतकऱ्यांना मदत करते. या तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे शेतकऱ्यांना एकाच वेळेस अधिक उत्पन्न मिळवता येते आणि त्यांची समृद्धी वाढते. थंड साखळी आणि बुल्क मिल्क कूलिंग सिस्टिम यासारख्या तंत्रज्ञानाने दूध साठवण्याची आणि त्याची गुणवत्ता कायम राखण्याची पद्धत अधिक कार्यक्षम झाली आहे. एकूणच, आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या वापराने दुग्ध व्यवसाय अधिक फायदेशीर, शाश्वत व दृष्टीकोनातून सुरक्षित झाला आहे.
मिल्किंग मशीन
हे यंत्र केवळ वेळ वाचवत नाही तर दुधाची स्वच्छता आणि गुणवत्ता देखील वाढवते. दूध काढण्यासाठी पारंपरिक हाताने दूध काढण्यापेक्षा मिल्किंग मशीन चा वापर करणे फायदेशीर ठरते. त्याचबरोबर जनावरांच्या आरोग्यावर नियमित लक्ष ठेवण्यासाठी RFID टॅग्स किंवा डिजिटल हेल्थ मॉनिटरिंग सिस्टिम्स वापरता येतात. या प्रणालींच्या साहाय्याने जनावरांचे तापमान, आहार, प्रजनन चक्र यांची माहिती रिअल टाईममध्ये मिळते व वेळीच उपचार करता येतात. दूध साठवणीसाठी बुल्क मिल्क कूलर (BMC) किंवा छोटे चिलिंग युनिट्स लावल्यास दूध जास्त दिवस टिकते व बाजारात चांगली किंमत मिळते.
ऑनलाईन मार्केटिंग
दूध व दुग्धजन्य पदार्थांची विक्री थेट ग्राहकांपर्यंत करण्यासाठी ऑनलाईन मार्केटिंगचे साधने वापरावी. स्वतःचा ब्रँड तयार करून फेसबुक, इंस्टाग्राम, यूट्यूब अशा सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर विपणन करणे आजच्या काळात अत्यंत उपयुक्त ठरते. दुग्ध व्यवसायाचा नफा वाढवण्यासाठी केवळ कच्चे दूध विकण्याऐवजी त्यावर प्रक्रिया करून दही, तूप, लोणी, चीज इत्यादी उत्पादने तयार करावीत. यासाठी छोटे प्रक्रिया उद्योग उभारता येतात, ज्यासाठी FSSAI परवाना आवश्यक आहे.
सरकारच्या विविध योजना
शेतीपूरक उद्योग म्हणून दुग्ध व्यवसाय वाढवताना सरकारच्या विविध योजना, जसे की राष्ट्रीय दुग्ध विकास कार्यक्रम (NDP), NABARD कर्ज योजना किंवा प्रधानमंत्री कुसुम योजना यांचा लाभ घ्यावा. या योजना जनावरांच्या संगोपनासाठी, दूध प्रक्रियेच्या यंत्रणांसाठी किंवा सौर ऊर्जेवर चालणाऱ्या सुविधा बसवण्यासाठी अनुदान स्वरूपात मदत करतात. सर्वप्रथम, राष्ट्रीय पशुधन अभियान (National Livestock Mission – NLM) अंतर्गत उच्च दर्जाची गायी-म्हशी खरेदीसाठी व चारा व्यवस्थापनासाठी आर्थिक सहाय्य दिले जाते. या योजनेद्वारे पशुधनाची उत्पादकता वाढवण्यावर भर दिला जातो. त्यानंतर पशुपालन पायाभूत सुविधा विकास निधी (Animal Husbandry Infrastructure Development Fund – AHIDF) योजनेअंतर्गत दूध प्रक्रिया उद्योग व थंड साखळी उभारण्यासाठी कमी व्याजदरावर कर्ज उपलब्ध करून दिले जाते, जे मोठ्या प्रमाणावर व्यावसायिक डेअरी प्रकल्प उभारण्यासाठी उपयुक्त आहे.
डेअरी उद्योजकता विकास योजना (Dairy Entrepreneurship Development Scheme – DEDS) लहान व मध्यम स्तरावर दुग्ध व्यवसाय सुरू करू इच्छिणाऱ्यांसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे. यामध्ये दोन गायी किंवा म्हशींनी सुरू होणाऱ्या डेअरी प्रकल्पासाठी उपकरणांसह आर्थिक सहाय्य आणि सबसिडी दिली जाते. याशिवाय प्रधानमंत्री मुद्रा योजना (PM Mudra Yojana) अंतर्गत कोणत्याही प्रकारच्या जामिनाशिवाय डेअरी व्यवसायासाठी १० लाख रुपयांपर्यंत कर्ज मिळवणे शक्य आहे, त्यामुळे व्यवसाय सुरू करणे अधिक सुलभ होते. काही राज्ये जसे की महाराष्ट्र व उत्तर प्रदेशमध्ये, कामधेनु योजनेअंतर्गत देशी गायींच्या संगोपनासाठी व गोशाळा उभारणीसाठी विशेष अनुदान दिले जाते.
दूध व दुग्धजन्य पदार्थांचे साठवण व प्रक्रिया उद्योगासाठी प्रधानमंत्री किसान संपदा योजना (PMKSY) अत्यंत उपयुक्त ठरते. यामध्ये दूध प्रक्रिया युनिट्स व थंड साखळी तयार करण्यासाठी भरीव आर्थिक सहाय्य दिले जाते. या सर्व योजनांचा लाभ घेण्यासाठी शेतकऱ्यांनी स्थानिक पशुसंवर्धन कार्यालयाशी संपर्क साधावा, आवश्यक कागदपत्रे जसे की आधार कार्ड, प्रकल्प अहवाल व जमीन कागदपत्रे तयार ठेवावीत आणि मार्गदर्शनाखाली योग्य अर्ज प्रक्रियेचे पालन करावे. अशा प्रकारे, सरकारच्या मदतीने व योग्य नियोजनाने दुग्ध व्यवसाय अधिक शाश्वत व नफा मिळवून देणारा ठरू शकतो.
आजच्या स्पर्धेच्या युगात पारंपरिक पद्धतीपेक्षा आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर केल्यास दुग्ध व्यवसाय अधिक शास्त्रीय, फायदेशीर आणि शाश्वत बनू शकतो. शेतकऱ्यांनी नवे तंत्र आत्मसात करून व्यवसायात नवी भर टाकायला हवी.
“तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर म्हणजे दुग्ध व्यवसायात समृद्धीची गुरुकिल्ली आहे!
